vasael.ir

به گزارش وسائل درس خارج استاد رضائیان در تاریخ هجدهم دی ماه 96 برگزار شد در این جلسه استاد مبحث چگونگی جعل حجیت برای اماره و اصل را مطرح کردند  که در ادامه تقدیم خوانندگان می شود.

خلاصه جلسه:

چطور حجیت برای اماره و اصل جعل می شود؟

مرحوم شهید صدر می فرمایند جعل حجیت برای اماره و اصل محال است و در ادامه سوال بحث ما به وجود می آید که چگونه جمع بین این دو حکم ممکن می شود و میسر می شود، این پرسش چگونه حاصل می شود؟

ما محذوراتی برای جمع بین حکم واقعی و حکم ظاهری داریم و همین باعث شده است که سوال بشود آیا می شود هر دوی اینها حجت باشند؟

محذور اول:

شما اگر بخواهی برای حکم واقعی و حکم ظاهری حجیت قائل شوی در عین حالی که هر دو حکمند، ولی به اجتماع ضدین میرسی و مبتلا می شوی.

محذور دوم:

اگر نماز جمعه واقعا حرام باشد و دارای مفسده باشد اما اماره ای بر اباحه آن دلالت کند این مستلزم ترخیص مکلف از ناحیه مجتهد در ادای نماز جمعه است و ترخیص مفسده است گویا شارع مقدس اجازه داده است که مکلف مرتکب مفسده شود و این عقلا قبیح است.

اصل جلسه:

اللهم کن لولیک الحجة بن الحسن صلواتک علیه و علی آبائه فی هذه الساعه و فی کل ساعه ولیا و حافظا و قائدا و ناصرا و دلیلا و عینا حتی تسکنه ارضک طوعا و تمتعه فیها طویلا برحمتک یا ارحم الراحمین، سلامتی و تعجیل درظهور امام زمان علیه السلام و شادی روح نبی مکرم اسلام (ص) و امیر المومنین (ع) و حضرت فاطمه زهرا (س) و فاطمه معصومه (س) و امام و شهدا، سه تا صلوات عنایت بفرمایید: اللهم صل علی محمد و آل محمد وعجل فرجهم.

وقتی شارع می دانست حرام است چون مفسده واقعیه دارد اگر اماره آمد گفت که اباحه است. یعنی شارع مقدس اجازه داده شما مرتکب مفسده شوید آیا عقلا چنین چیزی قابل پذیرش است؟

اشاعره می گویند حسن و قبح عقلی آن چیزی است که شارع مقدس می گوید ولی ما می گوییم خوب و بد و حسن وقبح را خداوند بر اساس مصالح و مفاسد واقعی می گوید نه این که با گفتن شارع حسن و قبح ایجاد شود خوبی هست و خداوند فقط آن را بیان می کند مبنای تشریع این است که احکام تابه تابع مصالح و مفاسد هستند و حکم حکایت از آن واقعیت می کند.

بحث اخلاقی:

قال امیر المومنین علی (ع): افضل الملوک اعفّهم نفسا ، بهترین حکم رانان عفیف ترین آنهاست از حیث نفسانیات، این فرمایش امیر المومنین(ع)، اعفهم ممکن است بخشنده ترین در نفس باشد این فرمایش ناظر به روایاتی است که سابقا اشاره کرده بودیم که بهترین حکمرانان کسی است که از اول خود ر ا بسازد و خودسازی کند و بعد با بقیه کنار بیاید یکی از خوصیات، حالا اعف به دو معنا که در نظر بگیریم، قاعدتا کسی است که فضای ذهن و دل او مشوب به خیلی از نفسانیات است همه چیز را اول با نفس خود می سنجد منفعت خود ر ا می سنجد و نمی تواند خیر امت را در نظر بگیرد.

لذا حضرت فرمودند: اگر می خواهید کسی را به عنوان مدیر در نظر بگیرید ببینید در نفس خودش چگونه است در کینه ورزی و حسد چگونه اس، جبار عنید که گفته می شود منظور سلطان کینه توزی است که در قرآن  داریم مصداق آن برخی پادشاهان بسیار کینه توزی هستند و یا بوده اند که کینه امیر المومنین و نبی اکرم را به دل داشته اند. نثار روح امیر المومنین (ع) و نبی مکرم (ص) صلواتی عنایت بفرمایید.

بحث علمی جلسه:

بحثی که تا جلسات قبل داشتیم بحث نسبت ها در فضای حکم بود در فضای حکم مراحل حکم را ثبوتا و اثباتا بررسی کردیم و مورد توجه قرار دادیم چون بنای ما بر این است که ما در اصول فقه احکام را از ادله شریعت استخراج کنیم این مکانیزم متوقف بر این است که:

  بدانیم این حکم چیست که من می خواهم استنباط کنم  اگر کلیت حکم را ندانم ممکن است به خطا بروم.

تقسیمی را بیان کردیم نسبت بین احکام اولی و ثانوی که دائر مدار مصلحت هستند را بیان کردیم و نکاتی پیرامون این دو بیان کردیم خصوصا در فضای فقه نظام، فرق آنها را بررسی کردیم.

حکم اولی مقتضای طبع نوعی مکلف است اگر حالت مکلف از حالت طبیعت نوعی و عمومی خارج شود و چیزی عارض شود و حالتی خاص پیدا کند در صورت های خاص نمی تواند از آن حکم بهره مند شود و در اینجا حکم ثانویه باید پی گیری شود به تناسب تغییر نسبت مکلف با اثر، حکم نیز عوض می شود.

مروری بر دیدگاه شهید صدر

در سیر بحث، بحثی از شهید صدر ر ا بیان کردیم که ایشان فرموده بودند: جمع بین حکم واقعی و حکم ظاهری چگونه امکان پذیر است.

اصلا سوال ما این است که خود این سوال چگونه ایجاد شد و به وجود آمد؟

چگونه ایشان و بقیه به این سوال پاسخ داده اند و پر داخته اند؟

ایشان می فرمایند محذوراتی که از زمان ابن قولویه تا الان بیان شده است چرخ اصول را به حرکت درآورده است.

چطور حجیت برای اماره و اصل جعل می شود؟

مرحوم شهید صدر می فرمایند جعل حجیت برای اماره و اصل محال است و در ادامه سوال بحث ما به وجود می آید که چگونه جمع بین این دو حکم ممکن می شود و میسر می شود، این پرسش چگونه حاصل می شود؟

ما محذوراتی برای جمع بین حکم واقعی و حکم ظاهری داریم و همین باعث شده است که سوال بشود آیا می شود هر دوی اینها حجت باشند؟

محذور اول:

شما اگر بخواهی برای حکم واقعی و حکم ظاهری حجیت قائل شوی در عین حالی که هر دو حکمند، ولی به اجتماع ضدین میرسی و مبتلا می شوی.

مثال:

وقتی حکم اولیه نماز جمعه مثلا وجوب باشد و فقیه به آن دلائل دسترسی نداشته باشد و یا برخی از دلائل برای او روشن نباشد حکم ظاهری او چه می شود.

و یا در برخی شرایط دیگر و یا در فضایی خاص مجتهد به حکم ظاهری رسید در حالی که حکم واقعی آن وجوب است و در اینجا فقیه قائل به حرمت شده است این می شود محذور، چرا که نمی شود هم وجوب باشد و هم حرمت.

محذور دوم:

اگر نماز جمعه واقعا حرام باشد و دارای مفسده باشد اما اماره ای بر اباحه آن دلالت کند این مستلزم ترخیص مکلف از ناحیه مجتهد در ادای نماز جمعه است و ترخیص مفسده است گویا شارع مقدس اجازه داده است که مکلف مرتکب مفسده شود و این عقلا قبیح است.

در همین مر احل ثبوتی حکم، ما همین مسیر را طی کرده ایم یعنی اول دیدیم در مکانیزم حکم اقتضای حکم این است که اول مکلف را با یک فعل و اثر آن می سنجد و مرحله بعد مقام جعل و مقام انشاء است.

مثال:

اول پدر فرزند را با  آبا یخ و آثار آن می سنجد و مصلحت اندیشی می کند و آن وقت حکم به حرمت می کند و این حرمت تابع مفسده ناشی از فعل است.

امر به نماز از طرف خداوند را در نظر بگیرید مکلف با نماز و آثار آن در نظر گرفته می شود و بعد گفته می شود وجوب.

یا هر چیز دیگری که مفسده دارد و حکم به حرمت آن بود ولی الان اماره آمده است و گفته مباح است ما واقعا  می دانیم حرمت واقعی تابع آن مفسده خارجیه است.

وقتی شارع می دانست حرام است چون مفسده واقعیه دارد اگر اماره آمد گفت که اباحه است. یعنی شارع مقدس اجازه داده شما مرتکب مفسده شوید آیا عقلا چنین چیزی قابل پذیرش است؟

آیا کسی هست این را بپذیرد در فقه؟

این محذور است و دارد لذا حکم ظاهر حجیت ندارد و الا این خلاف عقل باید پذیرفته شود مثلا قائل بشویم مثل برخی مکاتب که در ورای آن حکم ظاهری یک چیزی جعل می شود مثلا مصلحت و مفسده تابع حکم است تابع واقع نیست.

قول اشاعره:

اشاعره می گویند حسن و قبح عقلی آن چیزی است که شارع مقدس می گوید ولی ما می گوییم خوب و بد و حسن وقبح را خداوند بر اساس مصالح و مفاسد واقعی می گوید نه این که با گفتن شارع حسن و قبح ایجاد شود خوبی هست و خداوند فقط آن را بیان می کند مبنای تشریع این است که احکام تابه تابع مصالح و مفاسد هستند و حکم حکایت از آن واقعیت می کند.

در اینجا هم حکم حرمت حاکی از آن مفسده می باشد و مفسده هست چه حکم باشد و چه نباشد مثل: الصلاة قربان کل تقی مثلا اثر نماز پاکی است.

مثالی دیگر:

اثری که در خود فعل است اقتضای خود فعل است مثلا شراب وسیله ای برای مست کنندگی است تفکیک صورت گرفته است بین شی و اثر آن و شی آلت برای اثر است اما وقتی گفته می شود مست کنندگی مال شراب است ذات او اینگونه است و تفکیک نباید باشد در حالی که در مرحله قبل تفکیک حیثیتی صورت گرفته است درست است که با اثر سنجیده می شود ولی در واقع این اثر جزء تفکیک ناپذیر فعل خارجی و شی خارجی است.

اگر شارع مقدس بدلی قرار داده است ما یک وقت علتی را می فهمیم و تعمیم می دهیم مست کنندگی را ولی در تعبدیات اینگونه نیست.

اگر علت نماز فقط قربان کل تقی بودن  است قابل تعمیم بودن در آن وجود ندارد و هر فعلی  دستور خاص خود رادارد.

السلام علیک یا ابا عبدالله و علی الارواح التی حلت بفنائک علیک منا سلام الله ابدا ما بقینا و بقی اللیل و النهار و لا جعله الله آخر العهد منی لزیارتکم السلام علی الحسین و علی علی ابن الحسین  و علی اولاد الحسین و علی اصحاب الحسین.